Os atrancos ao desenvolvemento e a mundializazion

Nicolás Angulo Sánchez

19/02/2007

Opinión

^-A ⁺A

Este artigo pretende ofrecer unha visión xeral dos obstáculos que atopa hoxe en día o dereito ao desenvolvemento humano e sostíbel ante o actual proceso de mundialización ou globalización. Tal proceso caracterízase principalmente por centrarse no mundo financeiro a gran escala (grandes bancos privados e empresas transnacionais) e nunhas relacións de mercado notoriamente inxustas e desequilibradas. Deste xeito, a desigualdade económica e social aumenta por todas as partes, até nos países “desenvolvidos”, e os seus principais perdedores son as capas de poboación máis vulnerábeis e desfavorecidas, tal e como se reflicte nos informes anuais sobre desenvolvemento humano do Programa das Nacións Unidas para o Desenvolvemento (PNUD), entre outros.

As diferentes dimensións dunha estratexia de desenvolvemento entendido como desenvolvemento humano, social, sostíbel e non meramente económico, cobran plena actualidade como resposta ao reto que supón o que hoxe deuse en denominar "globalización" ou "mundialización" como xeito de describir o carácter actual da sociedade internacional na que non se acepta o illamento e onde se insiste na inevitábel repercusión global ou mundial das principais estruturas, decisións e eventos económicos, sociais e culturais. O preocupante é que as forzas e poderes dominantes do mundo actual presentan este modelo de globalización como o único posíbel e o que é peor, como un fenómeno irresistíbel e irreversíbel, a modo de verdade revelada, dogmática e indiscutíbel. É o que se deu en denominar “pensamento único” (1), consecuencia dun suposto “fin da historia” tralo derrumbamento moral, político e económico da antiga Unión Soviética e de gran parte dos seus Estados aliados, así como do final da denominada “guerra fría”.

Así, por exemplo, os países máis ricos, por medio do control case exclusivo das institucións financeiras internacionais como o Fondo Monetario Internacional (FMI) (2) e o Banco Mundial (BM) (3), pretenden xustificar en nome de tal globalización, restrinxida ao meramente financeiro e comercial, a estrita aplicación de ríxidas políticas económicas denominadas de “axustamento estrutural” nos países pobres fortemente endebedados e con escasos recursos financeiros. Ditas políticas de axustamento formalmente suscítanse como obxectivo facer fronte aos pagamentos da “débeda externa” contraída en circunstancias de desigualdade e indefensión fronte aos países desenvolvidos, na maioría dos casos, e que non fan senón perpetuar un sistema de dominación económica e política mediante un intercambio comercial enormemente desequilibrado, desigual e inxusto.

A débeda externa dos países do terceiro mundo consiste principalmente na débeda contraída polos préstamos e investimentos recibidos desde os países máis ricos e industrializados para financiar proxectos de desenvolvemento, xeralmente dirixidos por empresas e bancos transnacionais, coa intención de explotar a extracción de materias primas ou a instalación de centros industriais. Esta débeda xera uns intereses que deben ser así mesmo reembolsados xunto co capital prestado. A suma de ambos constitúe o que se denomina como servizo da débeda. A evolución destes reembolsos foise deteriorando por mor, principalmente, das variacións ao alza dos tipos de interese aplicábeis, ao deterioro dos términos do intercambio comercial por mor da caída e persistencia dos prezos baixos dos produtos exportados polos países do terceiro mundo e ás múltiples barreiras proteccionistas fronte a estes produtos existentes nos países desenvolvidos, ben a través de políticas como a Política Agrícola Común na Unión Europea ben a través de métodos máis sofisticados e menos transparentes, pero non menos eficaces, como os utilizados por EE.UU. e Xapón. (4)

Os Programas de Axustamento Estrutural (PAE), tamén denominados como Consenso de Washington (5), foron impostos a partir dos anos oitenta polas institucións financeiras internacionais (FMI e Banco Mundial, principalmente) aos países do tercer mundo como condición para continuar recibindo os préstamos que devanditos países crían necesitar para promover o seu crecemento económico e para poder reembolsar os préstamos anteriores. Os bruscos cambios da conxuntura económica internacional en que se adquiriron ditos préstamos como consecuencia das sucesivas crises económicas e as decisións tomadas polos dirixentes dos países máis industrializados sen ter en conta os intereses dos países do terceiro mundo conduciron a moitos destes países a unha situación crítica de endebedamento da que se senten incapaces de saír. Por este motivo, volven solicitar novos préstamos coa consiguiente aplicación de novos PAE, cada vez máis esixentes e rigorosos, afundíndose moitos deles nunha espiral de endebedamento que parece non ter fin e co consiguiente deterioro da situación social. As súas poboacións, e especialmente os máis vulnerábeis e desfavorecidos, vense privadas así duns recursos que se destinan a pagar os intereses xerados por ese endebedamento no canto de atender ás necesidades sociais máis prioritarias.

A aplicación dos PAE, impostos polo FMI e o BM como condición para a concesión de créditos aos países en desenvolvemento, adoita entrañar as medidas seguintes:

a conxelación salarial, que prexudica sobre todo aos máis pobres posto que constitúe a súa principal fonte de ingresos, se é que dispoñen dela, ao carecer de acceso a outro tipo de recursos;

retirar as subvencións aos produtos e servizos de primeira necesidade, como o pan, o arroz, o leite, o azucre, o combustíbel, etc., que prexudica en maior medida aos sectores máis vulnerábeis da poboación;

reducir drasticamente os gastos públicos, principalmente os gastos sociais (non así os militares), co obxecto de lograr o equilibrio orzamentario, é dicir, aproximalo a cero (anular o déficit), e se se consegue superávit, aínda mellor, o que entraña un descenso do investimento público en sectores esquecidos polo investimento privado pola súa escasa redibilidade económica, pero que son substanciais para os sectores máis vulnerábeis e desfavorecidos da poboación, como é o caso dos servizos públicos destinados á satisfacción de determinadas necesidades básicas de devanditos sectores;

devaluar a moeda local con obxecto de diminuír o prezo dos produtos exportados e encarecer o dos importados e así fomentar o aumento as exportacións. Isto supón o encarecemiento de bens de primeira necesidade no caso de que se precise importalos (por exemplo, trigo ou arroz) e, polo tanto, prexudica aos máis pobres;

o aumento dos tipos de interese co propósito de atraer capital estranxeiro, pero co conseguiente encarecemiento do crédito a nivel interno, que frea o crecemento económico;

a apertura total dos mercados nacionais e locais ao mercado mundial ou global mediante a supresión de barreiras alfandegueiras, que adoita carrexar o afundimento dos devanditos mercados ao non poder “competir” en igualdade de condicións coas empresas transnacionais que invaden os mercados locais;

a liberalización total da economía mediante a renuncia ao control dos movementos de capitais, até os especulativos, e a supresión do control de cambios;

o aumento dos impostos indirectos, o que afecta ao conxunto da poboación de xeito regresivo, pois se paga o mesmo sexa cal for o patrimonio do consumidor, e a disminución dos impostos sobre os rendementos de capital ou patrimonio, favorecendo así aos máis ricos;

a privatización das empresas públicas rendíbeis e das non rendíbeis previo “saneamento” con fondos públicos, de xeito que se socializan as perdas, se privatizan as ganancias e impídese que o Estado controle sectores clave do sistema produtivo, favorecendo así á banca privada e ás empresas transnacionais en detrimento do conxunto da poboación.

En definitiva, estes axustamentos adoitan ter efectos moi negativos sobre todo no que se refire ao goce dos dereitos económicos, sociais e culturais por parte das franxas de poboación máis pobres e vulnerábeis neses países (6). Iso é debido a que adoitan esixir a conxelación ou redución salarial, principal fonte de ingresos dos que posúen un patrimonio reducido ou carecen del, así como a redución do gasto público precisamente nos eidos da alimentación, a sanidade ou a educación, é dicir, nos relativos á distribución de bens de primeira necesidade.

O obxectivo real dos PAE encamíñase máis ben cara á liberalización total do mercado en todo o mundo, principalmente dos países en desenvolvemento, co propósito de que os grandes capitais procedentes do mundo industrializado poidan circular sen atrancos a escala internacional. É dicir, investir onde máis lles conveña desde o mero punto de vista da máxima rendibilidade a curto prazo e poder retirar e apropiarse, se cadra con menos atrancos, dos beneficios así obtidos. Nisto consistía precisamente o obxectivo principal do Acordo Multilateral de Investimentos (AMI), elaborado secretamente (“a porta pechada”, en termos oficiais) polos dirixentes dos países máis industrializados na sé da Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económicos (OCDE), en Paris, que polo menos formalmente non saíu adiante ante a forte oposición da opinión pública internacional trala súa divulgación por Internet (7). Con todo, a debilidade actual dos países subdesenvolvidos é tal que o devandito obxectivo estase conseguindo na práctica sen necesidade de formalizar tal acordo, principalmente mediante as negociacións multilaterais no marco da Organización Mundial do Comercio (OMC) (8), así como no FMI, onde os gobernos dos Estados máis industrializados, baixo a batuta das grandes corporacións transnacionais, gozan dunha posición privilexiada fronte aos países máis pobres e onde a opacidade e falta de transparencia e información debidas, xa que logo, é do máis corrente (9).

Os PAE confían en exceso en que o mero crecemento económico achegará por si só o desenvolvemento, o cal é desmentido, entre outros, por estudos como os que figuran nos informes anuais sobre desenvolvemento humano do PNUD. Estes informes constitúen, sen dúbida, unha dos labouras máis interesantes do antedito organismo debido á súa sensibilidade cara aos problemas sociais e ambientais, a diferenza dos informes do Banco Mundial ou do FMI, que adoitan presentar cifras contábeis e cadros estatísticos cuxa sensibilidade cara aos problemas sociais e ambientais así como cara á desigualdade económica e social é escasa e pretendendo presentar os problemas como disfuncións do mercado idílico que presentan como modelo a seguir de xeito indiscutíbel. En troques, os informes do PNUD parecen desafiar este reducionismo e dogmatismo mercantilista, investigando e elaborando toda unha serie de índices de desenvolvemento alternativos aos meramente contábeis que reflictan mellor a realidade económica e social e eviten falseala (10). De feito, o crecemento económico se se produce só en sentido cuantitativo adoita implicar un custe social moi elevado en prexuízo das capas máis desprotexidas e vulnerábeis da sociedade, beneficiando sobre todo ás máis privilexiadas sen que sirva apenas para liberar a devanditos países da odiosa carga da débeda externa. Esta débeda e o seu continuo aumento contribúe a incrementar aínda máis a dependencia dos países máis pobres respecto dos máis ricos así como dos grandes bancos privados e das empresas transnacionais.

O pagamento dos intereses da débeda externa constitúe a base do fenómeno consistente en que a transferencia de capitais e de recursos humanos é, hogano, predominantemente do Sur ou Periferia, cada vez máis pobre e endebedado, cara ao Norte ou Centro, rico e industrializado, e non ao revés, como debería suceder se se quere facer realidade o desenvolvemento para todos e non só para uns poucos. Para facerse unha idea da contía e relevancia destes fluxos de capital calcúlase que dende o ano 1980 ata o 2001 a cantidade transferida desde os países en desenvolvemento cara aos países desenvolvidos elévase a 4.500.000 millóns de dólares, é dicir, o equivalente a 56 veces a contía recibida, con motivo dos Plans Marshall, por algúns países de Europa Occidental para a súa reconstrución trala II Guerra Mundial (11). Se se ten en conta, ademais, que unha parte deses reembolsos regresa aos países en desenvolvemento en forma de novos préstamos, con obxecto de que poidan seguir pagando periodicamente o denominado servizo da débeda (suma dos intereses e da amortización do capital prestado) a débeda convértese así nun mecanismo perpetuo. Só no ano 2001, as correntes netas de capital (é dicir, á contía dos reembolsos efectuados polos países en desenvolvemento, en razón da súa débeda, réstaselle a cuantía dos novos préstamos e donacións recibidas) desde o Sur ou Periferia cara ao Norte ou Centro eleváronse a 138.000 millóns de dólares. Para o período 1998-2001 esta cifra elévase a 439.400 millóns.

Co obxecto de paliar esta situación, as denominadas estratexias para acabar coa pobreza se insertan no marco das iniciativas e as medidas propostas por parte do FMI e do BM (12) para aliviar a carga da débeda dun conxunto de países (42 até hoxe) clasificados como países pobres altamente endebedados (en inglés, heavily indebted poor countries) e que consisten nun conxunto de medidas que as autoridades do país aspirante a recibir axuda deben poñer en práctica para que esa axuda teña efecto. En síntese, esas medidas seguen a mesma filosofía dos programas de axustamento estrutural xa descritas, en grandes liñas con leves retoques, como a esixencia de aumentar os gastos en saúde e educación, tratando de dar un rostro máis humano a devanditos programas mediante a participación na súa elaboración das autoridades e representantes locais das poboacións destes países e tratando de facerlles responsábeis exclusivos da súa situación e da aplicación de devanditas medidas. É como tratar de deter unha hemorraxia cun par de tiritas e pedirlle ademais ao malferido que siga correndo na despiadada competición do libre mercado da economía globalizada. En calquera caso, o escaso financiamento por parte do G7 ou G8 dos fondos fiduciarios, destinados ao obxectivo de aliviar a carga da débeda dos países moi endebedados, evidencia unha vez máis a pouca disposición dos países ricos de cumprir coa súa parte do contrato (13).

A todo isto engádese que o importe da Axuda Oficial ao Desenvolvemento (AOD), en termos de porcentaxe do Produto Nacional Bruto (PNB) dos Estados dos países máis ricos e industrializados, diminúe paulatinamente no canto de aumentar. Mentres no ano 1990 a dita porcentaxe se cifraba conxuntamente para os países desenvolvidos no 0,33%, no ano 2001 esta cifra descendeu ao 0,22%. Só cinco Estados destinaron o 0,7% a AOD. No que se refire á axuda aos Países Menos Adiantados (PMA) (14), a axuda descendeu do 0,09% ao 0,05% (case que a metade) segundo os datos fornecidos polo Comité de Axuda ao Desenvolvemento (CAD) da OCDE.

Medidas para superar os obstáculos ao desenvolvemento

Requírese, en xeral, a elaboración e aplicación de medidas a escala nacional e internacional para, por unha banda, mobilizar os recursos técnicos, económicos e humanos necesarios en prol do modelo de desenvolvemento humano e sostibel e, polo outro, a protección e promoción dos dereitos e intereses dos individuos e grupos máis vulnerábeis e desfavorecidos. En particular, serían necesarias medidas encamiñadas a abolir ou anular e non só “aliviar” ou “alixeirar” a débeda externa dos países menos desenvolvidos. Neste sentido, deberían levarse a cabo, por exemplo, auditorías para determinar a orixe de devandita débeda, pois en gran parte é de natureza odiosa e ilexítima por ser froito de decisións e actos ilícitos e fraudulentos cometidos por gobernantes corruptos e altos cargos de institucións internacionais, así como de empresas e bancos transnacionais, para o seu exclusivo beneficio (15). Así mesmo, debería anteporse a satisfacción das necesidades básicas ou fundamentais da poboación ao reembolso da débeda externa á hora de asignar os recursos orzamentarios e ata, se procede, alegar o estado de necesidade ou de forza maior debido á escaseza de devanditos recursos para suspender o reembolso da citada débeda.

--------------

Notas:

(1) Expresión proposta por Ignacio RAMONET nun artigo seu publicado en Le Monde Diplomatique en xaneiro de 1995 (apareceu tamén na versión en castelán da devandita publicación en maio de 1996) para designar esta especie de novo dogma ideolóxico no que pretenden sustentarse os intereses das forzas hexemónicas e dominantes do mundo actual, en particular, o capital transnacional, tralo hipermediatizado discurso da globalización. Entre outras, pode asociarse dita expresión coa obra, que se remonta a 1964, de Herbert MARCUSE titulada El hombre unidimensional (versión en castelán publicada por ed. Seix Barral, Barcelona 1972, que constitúe un vaticinio de todo o que agora se vencella co discurso da globalización e o seu pensamento único (véxase Pensamento crítico versus pensamento único, ed. Debate, Madrid 1998).

(2) O Fondo Monetario Internacional (FMI) fundouse na Conferencia de Bretton Woods en xullo de 1944. Actualmente, proporciona axuda a países de ingresos baixos a través do seu servizo reforzado de axustamento estructural.

(3) O Banco Mundial (BM) tamén ten a súa orixe na Conferencia de Bretton Woods, ao constituírse o Banco Internacional para a Reconstrución e o Desenvolvemento (BIRD).

(4) Véxase Raisons et déraisons da dette. Lle point de vue du Sud en Alternatives Sud, Vol. IX (2002), núm. 2 3, ed. Centre Tricontinental (Louvain-A-Neuve, Belgique) et L'Harmattan (Paris). Existe versión en castelán. Véxase tamén Eric TOUSSAINT: A finance contre lles peuples. A bourse ou a vie, ed. CETIM, CADTM e Syllepse, Paris, Genève et Liège 2004, pp. 171 252).

(5) Véxase Joseph E. STIGLITZ: El malestar en la globalización, ed. Santillana, Madrid 2003, p. 59. Este autor, que chegou a ser vicepresidente do Banco Mundial, é particularmente crítico co FMI ao longo desta obra polo dogmatismo imperturbábel nas medidas que impón, froito da ideoloxía dos seus dirixentes, aínda que tamén mostra as carencias e deficiencias do BM e da OMC respecto diso. Véxase tamén Noam CHOMSKY: El beneficio es lo que cuenta. Neoliberalismo y orden global, ed. Crítica, Barcelona 2002, pp. 20 26.

(6) Segundo Alejandro TEITELBAUM, “a enorme débeda externa e as políticas de axustamento, que constitúen obstáculos maiores para a realización do dereito ao desenvolvemento, son o resultado, pois, de políticas deliberadas levadas a cabo polas grandes potencias, o capital financeiro, as institucións de Bretton Woods e as elites corruptas dos países do Terceiro Mundo” (Véxase o seu libro titulado La crisis actual del derecho al desarrollo, na colección Cuadernos Deusto de Derechos Humanos núm. 11, ed. Universidade de Deusto, Bilbao, ano 2000, pp. 19 25).

(7) O Acordo Multilateral de Investimentos (AMI) comezou a se negociar en setembro de 1995 e estaba previsto culminalo para unha reunión ministerial da OCDE en 1998, pero non chegou a culminarse o proceso debido, entre outras cousas, ao rexeitamento do Goberno francés ao proxecto e sobre todo á súa divulgación a través Internet, xerándose unha reacción hostil ao acordo, a unha escala mundial sen precedentes. Entre os puntos máis contestados, aparte da liberalización sen concesións dos investimentos internacionais, poderíase mencionar a pretensión de que os países asinantes trataran en pé de igualdade aos inversores e ás empresas estranxeiras (transnacionais, principalmente) respecto das nacionais, a de permitir aos inversores e empresas estranxeiros facer valer os seus dereitos ante tribunais internacionais especiais, a de non obrigar ás citadas empresas a contratar man de obra do lugar ou a de que puidesen adquirir de xeito ilimitada empresas públicas privatizadas (véxase Noam CHOMSKY: El beneficio es lo que cuenta. Neoliberalismo y orden global, ed Crítica, Barcelona 2002, pp. 165 174).

(8) A Organización Mundial do Comercio (OMC) iniciou as súas actividades o 1 de xaneiro de 1995, en virtude dun dos Acordos do Acta Final de Rolda do Uruguai, asinada en Marraquech en abril de 1994, para suceder ao Acordo Xeral sobre Aranceis Alfandegueiroas e Comercio (GATT en inglés) como órgano encargado de velar por que o comercio internacional se axuste estritamente aos canons da ortodoxia liberal de mercado, tal e como o esixen os Estados dos países máis industrializados, as empresas transnacionais e a banca privada (véxase Martin Khor: L'OMC, fer de rebaixa deas transnationales, en Lle Monde Diplomatique, maio de 1997, p. 10).

(9) Véxase Susan GEORGE: Remettre l'OMC à sa place, ed. Attac Mille et une nuits, Paris 2001, pp. 20 21.

(10) Véxase Manuel GÓMEZ GALÁN e José Antonio SANAHUJA: El sistema internacional de cooperación al desarrollo, ed. Cideal, Madrid, ano 1999, p. 82.

(11) Para facer este cálculo tívose en conta que o Plan Marshall supuxo un custe total de 12.500 millóns de dólares da época, que equivalen a 80.000 millóns de hoxe. Estes cálculos realizáronse sobre a base de datos proporcionados polo Banco Mundial, particularmente en Global Development Finance 2002 (Véase: 50 questions, 50 réponses sur a dette, lle FMI et a Banque Mondial, de Damien MILLET e Éric TOUSSAINT, ed. Syllepse et CADTM, Paris, 2002, pp. 128 133. Existe versión en castelán publicada por ed. Icaria, Barcelona 2004).

(12) A dita iniciativa presentouse por primeira vez no cumio dos G7 celebrada en Lyon en 1996 e reforzouse no cumio de Colonia, celebrada en setembro de 1999. Trátase dunha iniciativa exclusivamente en favor dos países pobres cuxa carga da débeda sexa tan elevada que resulte insostíbel (insoport.abel) a fin de que resulte sostíbel (soportábel), é dicir a débeda e a súa carga non desaparecen senón que se difieren e perpetúan no tempo.

(13) Véxase o informe presentado polo Sr. Fantu CHERU á Comisión de Dereitos Humanos das Nacións Unidas en xaneiro de 2001 para a 57 sesión dedicada aos dereitos económicos, sociais e culturais titulado A iniciativa en favor dos países pobres moi endebedados: Avaliación das estratexias para a loita contra a pobreza dende o punto de vista dos dereitos humanos.

(14) Conxunto de países considerados polas Nacións Unidas como os máis pobres non só porque a súa renda per cápita sexa moi baixa senón tamén por outros indicadores como a esperanza de vida, o achegamento de calorías por habitante e a taxa de alfabetización dos adultos, así como polo elevado grado de dependencia da súa economía respecto dunha cantidade reducida de produtos. Cando se estableceu esta categoría en 1971 o número de países incluídos era de 27. Ao celebrarse a III Conferencia das Nacións Unidas sobre os PMA (Bruxelas, maio de 2001) sumaban en total 49.

(15) Véxase ¡Investiguemos la deuda!. Manual para realizar auditorías de la deuda del mundo, de AAJ, ATTAC (Uruguai), CADTM, CETIM, COTMEC, Auditoria Cidada dá Divida (Brasil), Emaús Internacional, EURODAD, Jubileo Sur, South Centre, ed. CETIM e CADTM, Bruxelas e Xenebra 2006.

-------------

Nicolás Angulo Sánchez: Doutor en Dereito e autor do libro titulado El derecho humano al desarrollo frente a la mundialización del mercado, Madrid 2005 (http://www.revistafuturos.info/resenas/resenas13/dereito_desenvolvemento...).

(trad.: Manoel Santos “altermundo.org”)

https://www.alainet.org/es/node/119313?language=es